Są melodią mowy. Ułatwiają naukę czytania i wyrażanie emocji. Chodzi o… samogłoski! To na nich opiera się nasz język. Sprawdź, czy wiesz ile jest samogłosek w języku polskim, skąd się wzięły i jak ćwiczyć poprawną wymowę. Dowiesz się także, jak nauczyć dziecko czytać.
Samogłoski i spółgłoski – charakterystyka
Żeby zrozumieć, czym są samogłoski, warto zacząć od wyjaśnienia bardziej podstawowych pojęć jakie opisują alfabet polski – głoska a litera. Otóż głoska to realny dźwięk mowy, natomiast litera jest jej zapisem na papierze. Głoski w języku polskim dzielą się na dwa rodzaje.
Czym są samogłoski? Definicja
To dźwięczne głoski. Powstają wyłącznie dzięki użyciu wiązadeł głosowych, a strumień powietrza bez problemowo przepływa przez gardło. Podczas artykulacji samogłosek słychać tylko jedną głoskę. W języku polskim jest osiem samogłosek (a, e, y, i, o, ą, ę oraz u – ó, które wymawiamy tak samo).
Czym są spółgłoski? Definicja
To głoski, których artykulacja wymaga zamknięcia lub zbliżenia narządów mowy. To powoduje, że przy wymawianiu spółgłoski słychać więcej niż jedną głoskę. Np. wymawiając „b” w rzeczywistości słyszymy dwie głoski „ b” i „e”, wymawiając „m” słyszymy „e” i „m” i tak dalej. Do spółgłosek należą litery alfabetu nie będące samogłoskami, czyli: b, c, ć, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, w, y, z, ż, ź. Wyróżniamy spółgłoski miękkie, twarde i zmiękczone.
Rodzaje samogłosek – co skrywa alfabet polski?
Samogłoski można podzielić na kilka sposobów.
1. Podział samogłosek ze względu na sposób nacisku na podniebienie miękkie. Wyróżnia się:
- głoski ustne: a, e, y, i, o
- głoski nosowe: ą, ę
2. Podział samogłosek ze względu na położenie języka w jamie ustnej.
- ruch poziomy języka pozwala rozróżnić: głoski przednie (e, ę, i, y), głoskę środkową (a) oraz głoski tylne (ą, o, u (ó))
- ruch pionowy języka pozwala wyróżnić: głoskę niską (a), głoski średnie (e, ę, o, ą) oraz głoski wysokie (i, y, u)
3. Podział samogłosek ze względu na kształt warg w czasie ich wymawiania.
- głoski okrągłe: o, ą, u
- głoski płaskie: i, y, e, ę
- głoskę obojętną: a
Fonetyka – rola samogłosek
Samogłoski nadają mowie melodyjności. Są nośnikami akcentu – barwy głosu oraz prowadzenia melodyjnego brzmienia. Wybrzmiewają mocniej od spółgłosek dlatego, że podczas artykulacji przepływ powietrza nie jest niczym ograniczany.
Czołowi logopedzi – w tym ekspertka Bogumiła Toczyska – stwierdzają, że samogłoski są niczym nośniki emocji. Dla przykładu: „o” jest wyrazem zaskoczenia, artykułując „u” można wyrazić ekscytację, przeciągnięte „y” wraża wątpliwości, wykrzyczane „a”… może kojarzyć się nawet na kilka sposobów. Ze strachem, agresją lub przyjemnością.
Analiza roli samogłosek ma jeszcze jeden wymiar – samogłoski są niezbędne do dzielenia wyrazów na sylaby. W każdej z sylab musi się bowiem znaleźć chociaż jedna samogłoska. Sylaba otwarta będzie więc zakończona samogłoską (np. każda sylaba w wyrazie ma-te-ma-ty-ka),a w sylaba zamknięta będą ją zawierać wewnątrz (np. w wyrazie trój-kąt).
Co ciekawe, szczególne funkcje pełni także samogłoska „i”
- Zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę (np. w słowie „miara” – „i” zmiękcza spółgłoskę)
- Może również lub tylko tworzyć sylabę (np. „mina” – „i” zmiękcza i tworzy sylabę; „igła” – „i” wyłącznie tworzy sylabę)
Narządy mowy – jak powstają głoski miękkie, twarde, nosowe i ustne?
Płuca. Wiązadła głosowe, język, języczek. Dziąsła, zęby, wargi, podniebienie twarde i miękkie… wszystko to ma wpływ na dykcję. Dla przykładu: nie da się powiedzieć „mama” czy „brat” bez użycia warg. Jak podają eksperci, są trzy podstawowe narządy, które decydują o sposobie wymowy głosek. Są to:
- Język. Jego położenie w jamie ustnej wpływa na to, czy głoska wymawiana jest jako twarda czy miękka. Jeśli układa się na płasko, wymawiamy głoski twarde. Z kolei głoski miękkie powstają wtedy, gdy środkowa część języka unoszona jest do góry.
- Podniebienie miękkie zakończone języczkiem. Ma wypływ na to, czy głoska jest ustna czy nosowa. Podniesione zamyka jamę nosową i artykułowane są głoski ustne. Z kolei opuszczone powoduje, że powietrze wydychane jest również przez nos. Tak tworzą się głoski nosowe, których w języku polskim jest sześć: (ą,ę,m,n,m’,ń).
- Wiązadła głosowe. Wpływają na to, dźwięczność głoski lub jej brak. Przy otwartych wiązadłach artykułujemy przytłumione dźwięki, co brzmi mniej więcej jak szept. Z kolei zamknięte wiązadła powodują, że przeciskające się powietrze zamienia się w drgania. Dźwięk jest wtedy słyszalny bardzo wyraźnie.
Jak prawidłowo wymawiać samogłoski ustne? [ĆWICZENIA DYKCJI]
Każda samogłoska powstaje w skutek ruchów określonych narządów. Jeśli coś szwankuje, wtedy pojawiają się problemy z artykulacją, a mowa staje się niezrozumiała. Dlatego tak ważne są ćwiczenia dykcji. Sprawdź, jak udoskonalić swoją mowę.
Podstawowa zasada dotycząca wymowy każdej z samogłosek: podniebienie miękkie powinno przylegać do tylnej ściany gardła. Inaczej głoska będzie miała nosowe zabarwienie.
Samogłoska A
Chcąc poprawnie wymówić „A” należy opuścić żuchwę i rozchylić usta. Górne zęby będą lekko odsłonięte, nie powinno się rozciągać ust na boki. Warto też zwrócić uwagę na to, by język był leżał swobodnie w jamie ustnej. Czubek nie powinien tym samym naciskać siekaczy, ale lekko się o nie opierać.
Samogłoska E
Tę samogłoskę wymawiamy mając żuchwę otwartą mniej więcej w połowie tak szeroko, jak w przypadku wymowy samogłoski „a”. Zęby powinny być lekko odsłonięte, a kąciki ust powinny układać się tak, jak w uśmiechu. Środkowa część języka powinna lekko unosić się ku górze i delikatnie napierać na nasadę dolnych siekaczy.
Samogłoska I
Przede wszystkim należy spłaszczyć i szeroko rozciągnąć wargi. Żuchwa powinna mieć niewielkie rozwarci, a język powinien być wysunięty do przodu bardziej, niż w przypadku innych samogłosek, a jego środkowa część powinna być wyraźnie podniesiona do góry. Czubek języka powinien mocno napierać na nasadę zębów dolnej części szczęki.
Samogłoska O
Należy zaokrąglić wargi i lekko wysunąć je do przodu. To coś na kształt słynnego „dziubka” z tą różnicą, że usta powinny być otwarte. Wymawiając „O” tylna część języka powinna się nieco unieść, ale jego czubek powinien zostać na dole jamy ustnej.
Samogłoska U
Wargi – podobnie jak w przypadku samogłoski „o” – powinny zostać mocno ściągnięte. Należy jednak je wysunąć bardziej, niemal jak przy gwizdaniu. Z kolei język powinien być wycofany, a jego tylna część silnie uniesiona.
Samogłoska Y
Wymawiając samogłoskę „y” należy zbliżyć do siebie szczęki i spłaszczyć wargi – ale nie tak mocno jak w przypadku samogłoski „i”. Środkowa część języka powinna być podniesiona do góry.